مروری بر نقش زن در سینمای ایران

در این گزارش با تمرکز بر دهه‌های مختلف پس از انقلاب، به یکی از ابعاد نقش زنان در سینمای ایران پرداخته شد؛ و نقش‌هایی مانند نقش زنان در آثار دفاع مقدسی در آن دیده نشده است.

به گزارش آی‌فیلم، روند قهرمان‌پروری زنانه در هر دهه به‌خوبی نشان می‌دهد که چطور نقش اجتماعی و جایگاه زنان در چهل سال گذشته دستخوش تغییر و حالا پررنگ‌تر و مهم‌تر از هر وقت دیگری در صدساله گذشته از انقلاب مشروطه به این سو شده است.

دهه شصت: باشو غریبه کوچک - ۱۳۶۴

نایی جان در فیلم «باشو غریبه کوچک» یکی از مهم‌ترین ساخته‌های بهرام بیضایی از اولین قهرمانان زن مهم سینمای بعد از انقلاب است. نایی‌جان زنی در دل فرهنگ روستایی و عوامانه است، اما مستقل و متکی به‌خود که همپای مردان روستا کار می‌کند و نان فرزندانش را درمی‌آورد. 

کارگردان از نایی جان یک قهرمان تمام و کمال و اسطوره‌ای می‌سازد. نکته دیگر در پرداخت این شخصیت توسط کارگردان در اینست که سعی نمی‌کند شبیه به این عبارت ضد زن که در تعریف از زنان می‌گوید «مردی است برای خودش» از او زنی با خصایص مردانه بسازد. بلکه دل‌رحمی، مادرانگی و خصایص زنانه‌اش را اتفاقا مورد تاکید قرار می‌دهد.

دهه هفتاد: شوکران - ۱۳۷۷

سیما ریاحی بی‌اغراق ماندگارترین زن سینمای دهه هفتاد است که با بازی درخشان هدیه تهرانی بر دل هر تماشاگری می‌نشیند. قهرمان فیلم «شوکران» بهروز افخمی استعاره‌ای از زیست جدید و مدرن زنان در جامعه دهه هفتاد است.

نکته در پرداخت شخصیت سیما در اینست که کارگردان تمام قد پای او می‌ایستد و این باعث می‌شود حتی همان زنان و مردان متعصبی که در جامعه به دختران استقلال طلب چپ چپ نگاه می‌کردند، با سیما ریاحی همذات‌پنداری می‌کنند و حتی تماشای «شوکران» کمی از شدت این دیدگاه متعصبانه می‌کاهد.

«شوکران» هیاهوی زیادی در زمان اکران خود به پا کرد به طرز باورنکردنی پرفروش و محبوب شد و در مقابل، پرستاران به شدت به آن توپیدند؛ چراکه پیرو همان نگاه متعصبانه معتقد بودند فیلم، پرستاران را بی‌اخلاق به نمایش کشیده است. 

دهه هشتاد: سگ کشی - ۱۳۸۰ / درباره الی - ۱۳۸۹

باز هم بهرام بیضایی و زنی یکه و تنها که یک تنه بار پستی‌های مردش را به‌دوش می‌کشد و این خودش استعاره‌ای می‌شود از همه فشار و بار منفی که کل جامعه بر دوش زنان می‌اندازد. گلرخ کمالی با بازی مژده شمسایی هرچند در ادامه همان مدل شخصیت‌پردازی در «باشو غریبه کوچک»، اما نمونه شهری آن است.

«درباره الی» یک فیلم مهم دیگر این دهه در پرداخت زنان است. فیلمی که اخلاقیات مدرن زنانه را به ‌نمایش می‌گذارد و پایش را قدمی فراتر از فیلم‌های پیش از خود می‌گذارد. هم "سپیده" و هم "الی" نماد این اخلاقیات مدرن هستند. این زنان تصمیم‌هایی خلاف عرف و رسم و رسوم می‌گیرند.

برای قرار گرفتن در موقعیت مورد نظرشان دروغ می‌گویند و البته جلوی بقیه می‌ایستند. ضمن اینکه حالا سپیده مسئولیت همه گروه را برعهده دارد و همه‌چیز را مدیریت می‌کند. حالا دیگر زنان در عرصه مدیریت جا دارند و نقش اجتماعی‌شان نه تنها مهم‌تر از هر وقت دیگری است که روی دست مردانشان هم بلند می‌شود، هرچند هنوز تهدید دست زور و خشونت خانگی و کتک خوردن از مردان علیه‌شان وجود دارد.

دهه نود: رگ خواب - ۱۳۹۶

یک پیر خراباتی در یک فیلم تماماً تراژیک. حالا پیر خرابات و مجنون بی‌سرپناه و آشیانه در دستان ماهر حمید نعمت‌الله در هیبت یک زن پا به جهان فیلم «رگ خواب» گذاشته است. زنی که نه تنها مستقل است، بلکه تا ته خط می‌رود و تاوان همه جاه‌طلبی‌هایش را با تن و جانش می پردازد. او تا عمق فاجعه پیش می‌رود و همه‌چیزش را از دست می‌دهد؛ و از زنی زیبارو و عاشق‌پیشه، به یک کارتون‌خواب ضعیف و از دست رفته تبدیل می شود که کارش به گرم‌خانه‌های بی‌خانمان‌ها می‌کشد. زنی کتک‌خورده، بی‌خانمان و درب‌وداغان، با پیکری خمیده که در سوزان برف و زمستان در اتوبان‌های تهران سرگردان است.

م ه / ا ا